Monday, March 25, 2019

औरंगाबादच्या जुन्या आठवणी - 6

१३, श्रीकुंज , सन्मित्र कॉलनी म्हणजे श्री  केशवराव देशपांडे, माझे सासरे , त्यांचे घर .आमच्या अनेक आठवणी ह्या घराशी निगडीत  आहेत 
औरंगाबादमध्ये आमचे घर आहे रोकडिया हनुमान कॉलनीत. त्याबद्दल मी माझ्या पहिल्या लेखात लिहिले होते. औरंगाबादमधील सन्मित्र कॉलनी म्हणजे माझ्या बायकोचे माहेर. तिच्या वडिलांचे घर '१३, श्रीकुंज' हे सन्मित्र कॉलनीतील एक टुमदार बंगला. तशी सन्मित्र कॉलनी ही खूप प्रसिद्ध वसाहत. ह्या कॉलनीत अनेक प्रसिद्ध व्यक्ती रहात असत. "मराठवाडा" संपादक अनंत भालेराव , समाजवादी नेते बापुसाहेब काळदाते , मराठीचे ख्यातनाम प्राध्यापक भगवंत देशमुख , माझे पदार्थविज्ञान विषयाचे प्राध्यापक मार्तंडराव शेळगांवकर, इतिहास संशोधक न शे पोहनेरकर ह्यांची घरे ह्या कॉलनीत होती / आहेत. तशी ही प्रसिद्ध कॉलनी,ह्या कॉलनीच्या सुरुवातीलाच दैनिक मराठवाड्याचे कार्यालय आणि त्याच्या बाजूलाच मराठवाडा साहित्य परिषदेची इमारत. ह्या कॉलनीच्या पलीकडेच पहाडे Law कॉलेज.
केशवराव देशपांडे माझे सासरे . ते दै .मराठवाड्याचे सरव्यवस्थापक , इल्नाचे अध्यक्ष , मराठवाडा विद्यापीठात त्यावेळी नुकत्याच सुरु झालेल्या वृत्तपत्रविद्या विभागाचे अतिथी प्राध्यापक , अनंत भालेराव ह्यांचे अगदी जवळचे सहकारी. जयहिंद प्रेसच्या बर्दापूरकर आणि अनंतरावांनी त्यांना हैदराबादहून मराठवाडा वर्तमानपत्रासाठी बोलावून घेतले आणि ते ह्या वर्तमानपत्राचे व्यवस्थापन करू लागले. 'कावड' ह्या पुस्तकात अनंतरावांनी केशवराव 'दै मराठवाड्या' तून निवृत्त झाले त्या दिवशी जो लेख लिहिला (केशवराव देशपांडे : आमचे ब्रदर जॉन)  तो त्यांच्या कार्याची संपूर्ण माहिती देतो.  त्यात अनंतराव लिहितात ,' मला पत्रकारितेच्या क्षेत्रात जे काही थोडेफार यश मिळाले असेल त्यावर शंभर टक्क्यांचा अधिकार हा केशवरावांचा आहे . ते प्रत्येक प्रसंगी माझ्या पाठीशी राहिले व खर्या अर्थाने पाठीशी राहिले . प्रसिद्धीच्या झोतात मी सातत्याने राहिलो मात्र केशवराव त्या झोतापासून प्रयत्नपूर्वक दूर राहिले. त्यांच्या परिश्रमाचे , कौशल्याचे व गुणाचे श्रेय नकळत मला मिळत गेले. केशवरावांचा मोठेपणा असा की , ते सदैव उदार दात्याची व घरातल्या वडील माणसांची भूमिका मन:पूर्वक पाडीत राहिले . वयाने ते माझ्यापेक्षा लहान परंतु वृत्तीने जेष्ठ . त्यांचे हे जेष्ठत्व मला अखेरपर्यंत उपयोगी तर पडत गेलेच परंतु मराठवाडा दैनिकाच्या प्रगतीला ते अधिक उपयोगी ठरले. साप्ताहिकापासून दैनिकापर्यंतचा या वृत्तपत्राचा प्रवास प्रामुख्याने केशवरावांच्या नेतृत्वाखालीच होत गेला'.  सेतू माधवराव ह्यांचे जसे ब्रदर जॉन होते तसेच केशवराव अनंतरावांचे 'ब्रदर जॉन ' होते . ह्यात अनंतराव ह्यांचा मोठेपणा दिसून येतो तसाच प्रसिद्धीच्या झोत्यात नसलेल्या केशवरावांचा मोठेपणा दिसून येतो.  निवृत्त झाल्यानंतर गोविंदभाई श्रॉफ ह्यांनी केशवराव काकांना सभु शिक्षणसंस्थेसाठी बोलावून घेतले आणि ते शेवटपर्यंत गोविंदभाईचे अगदी जवळचे सहकारी होते.
मी केशवराव काकांच्याकडून खूप काही शिकलो. ते मुंबईला कामानिमित्त नेहमी येत असत. त्यांच्याबरोबर खूप गप्पा होत . तसे ते कमी बोलणारे. इल्नाचे अध्यक्ष झाल्यावर त्यांचे येणे अधिक वाढले. व्यवसायातील अनेक अनुभव आणि गंमतीजमती त्यांनी सांगितल्या. ती पिढीच वेगळी होती. अशा माणसाकडून खूप कांही शिकण्यासारखे असते. त्यांना बोलते करणे मात्र अवघड असतं.  तीच गोष्ट त्यांची पत्नी कुमुदिनी देशपांडे ह्यांची. शिक्षिका म्हणून निवृत्त झाल्यानंतर स्वतःच्याच 'श्री कुंज' मध्ये  किलबिल ही संस्था सुरु करणाऱ्या व त्यासाठी परिश्रम घेणाऱ्या स्त्रीचे कर्तृत्व खूप मोठे आहे .

स्वप्नातील शाळा - अनंत विद्या मंदिर 

मातेच्या ममतेने ,असीम श्रद्धेने आणि अनंत उत्साहाने लावलेले विद्येचे रोपटे म्हणजे  औरंगाबादेतील एक किलबिल बालक मंदिर . आज १५०० विद्यार्थी जेथे शिक्षण घेतात ते विद्यामंदिर .गेल्या ३० वर्षात ह्या ज्ञानपीठातून अनेक जण बाहेर पडले आणि सुजाण नागरिक झाले .संस्था अनेक असतात पण यासम अशी संस्था विरळीच .
२५ वर्षाच्या शैक्षणिक सेवेतून निवृत्त झाल्यानंतर 
कुमुदिनी केशव देशपांडे ह्या आजीने  हे' किलबिल '
सुरु केलं आणि अथक परिश्रम करून ही संस्था उभी  केली . ' मराठवाडा ' कार अनंत भालेराव ह्यांचे प्रोत्साहन मिळाल्यामुळे ही संस्था उभी राहिली आणि शिक्षणक्षेत्रातील ' आनंदाचे झाड ' होऊन बसली .
'श्री कुंज' मधील 'किलबिल' मी अनेकदा पाहिलं आहे. आज हा शिक्षणवृक्ष मोठा डेरेदार झाला आहे .

आज  सन्मित्र कॉलनीतील ही 'सुशीला - अनंत' नावाची इमारत दिसते आहे तेथे अनंत भालेराव रहात असत. मी "कावड " चा प्रकाशक झालो त्यावेळी  माझ्या अनंतरावांच्या अनेक भेटी येथेच असलेल्या त्यांच्या बंगलीवजा घरात झाल्या .

केशवराव देशपांडे ह्यांच्या घरासमोरच बापू काळदाते आणि सुधाताई काळदाते ह्यांचे घर होते . तेथे ही इमारत आज उभी आहे . 
मराठवाड्याचे प्रसिद्ध इतिहासकार न शे पोहनेरकर ह्यांचे हे घर . मी शाळेत असताना दरवर्षी एक हस्तलिखित मासिक काढीत असे. त्या मासिकाला त्यांचा अभिप्राय घेण्यासाठी त्यांच्या घरी जात असे . दोनतीन दिवसात ते अभिप्राय लिहून देत असत . त्यावेळी त्यांचा अभिप्राय वाचून मला खूप उत्साह येत असे . ते मराठवाडा साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष झाले होते त्यावर्षी मी त्या संमेलनाला शाळेत असूनही गेलो होतो. ते पूर्वी हैदराबादेत होते . त्यावेळपासून आमची कौटुंबिक ओळख होती. त्यांची पत्नी माझ्या आईची जवळची मैत्रीण. 

दै मराठवाड्याचे कार्यालय येथे होते . आज येथे ३-४ इमारती झाल्या आहेत. ह्या कॉमप्लेक्सला नांव दिलंय ' अनंत एनक्लेव्ह'. आज ते जुने दिवस आठवतात .कोणाही औरंगाबादकराला ह्या परिसराच्या अनेक आठवणी माहित असणार  मी अनेकदा ह्या कार्यालयात गेलो होतो ते म य दळवी ह्यांना भेटायला . त्यांनी माझे विविध विषयावरचे लेख 'मराठवाड्या'त छापले होते . मी त्यावेळी विज्ञान विषयावर लिखाण केले होते. 'मराठवाडा' वाचूनच आम्ही मोठे झालो होतो  . अनंतराव ह्यांचा अग्रलेख वाचल्याशिवाय तेंव्हा चैनच पडत नसे. त्यांची भाषा वाचताना विष्णू शास्त्री चिपळूणकर आणि लोकमान्य टिळकांची शैली आठवत असे, त्यावेळी  म टा चे गोविंद तळवलकर  आणि लोकसत्तेचे माधव गडकरी ह्यांच्या अग्रलेखापेक्षा अनंत  भालेराव ह्यांचे अग्रलेख मला अधिक आवडत असत . महाराष्ट्राला मात्र त्यांच्या लेखांची विशेष माहिती झाली नाही. तळवलकर त्यांचे अग्रलेख मटा त पुन्हा छापत असत. परराष्ट्रीय राजकारणावरील त्यांचे लेख अतिशय सुंदर विश्लेषण करणारे असत . हा प्रादेशिक वर्तमानपत्राचा संपादक आहे असे कधीच वाटत नसे. अर्थात मराठवाडा विकासाचे प्रश्न ते  अधिक जोमाने मांडीत असत. अनंतराव आजारी पडल्यानंतर काही दिवसाने निवृत्त झाले . पन्नालाल सुराणा आणि त्यानंतर यदुनाथ थत्ते हे मराठवाड्याचे संपादक झाले. त्याकाळात 'कावड ' ह्या सदरातून अनंतराव भालेराव ह्यांची भेट होऊ लागली. त्यांचे हे लिखाण खूपच वेगळे होते. त्यातील त्यांची शब्दचित्रे म्हणजे माणूस वाचणे आणि समजून घेणे. अप्रतिम. माणूस कसा जोडावा हे ही त्यातून शिकण्यासारखे होते . मी तर ' कावड 'च्या प्रेमात पडलो आणि नंतर योगायोगाने प्रकाशक झालो. तो काळ मला खूप काही शिकवून गेला . मला साहित्याची आवड होती म्हणून मी एक जोड धंदा म्हणून ह्या व्यवसायात आलो आणि प्रकाशक झालो त्यानंतर विजय तेंडुलकरांचे 'रामप्रहर ' हे पुस्तक काढले . असे दोन दिग्गज लेखक मला मिळाले . मी ह्या व्यवसायात रमलो असतो पण माझ्या लक्षात आले की मराठी प्रकाशन व्यवसाय फारसा फायदा करणारा व्यवसाय नाही . पुस्तक विक्रेत्यांचे काहीही न करिता द्यावे लागणारे भरमसाट कमिशन आणि  पुस्तक विकत घेऊन वाचणारे फार थोडे मराठी लोक ह्यामुळे मराठी पुस्तकांची विक्री इंग्रजी पुस्तकांच्या विक्रीसारखी नसते. माझे लेखक खूप मोठे होते . सुंदर छपाई  आणि अप्रतिम कागद  असेल तरच हा व्यवसाय करायचा हे मी ठरविले होते.  मी तसे खूप प्रयत्न केले . मला  खूप शिकायला मिळाले . अनेक माणसं भेटली . माझे जीवन समृद्ध झालं.
एकदा अनंतराव आणि सुशीलाबाई मुंबईला आल्या होत्या. दोघेही  माझ्या पार्ल्याच्या कार्यालयात  आले होते. त्यांना माझ्या उद्योगाची माहिती करून घ्यायची होती. पदार्थविज्ञानातील पी.एच डी, असलेला मी कसला उद्योग करतो , हे त्यांना पहायचे होते . समजून घ्यायचे होते. मी रंग विज्ञान- तंत्रज्ञान- गणकयंत्र ह्या विषयाचा तज्ञ. मी त्यांना कलर फिजिक्स , कलर केमिस्ट्री , रंग तंत्रज्ञान आणि गणकयंत्र ह्या विषयावर एक तास गणकयंत्रावर माहिती देत होतो. ते मला प्रश्न विचारत होते. २-३ तास चर्चा चालू होती. मग ते मला म्हणाले , ' तुझी कमाल आहे . कशाला ह्या प्रकाशन व्यवसायात पडला आहेस? तुझी आवड आणि इतर वाचन छान आहे . पण तू हे सर्व का करतोस .' . तेव्हा मी त्यांना माझे डीटीपी सेंटर दाखविले. माझे दुसरे एक डीटीपी सेंटर औरंगाबादला होते . मग त्यांना थोडे आश्चर्य वाटले . आजही माझी पुतणी गेल्या ३० वर्षापासून ते  डीटीपी सेंटर चालवीत असते आणि तिने शेकडो पुस्तकांची अक्षर जुळवणी केली आहे.  असा मी प्रकाशक झालो होतो आणि मला पहिला मोठा लेखक मिळाला .  

अनंत एनक्लेव्हच्या बाजूलाच आहे मराठवाडा साहित्य परिषद  आहे . येथे अनंत भालेराव ह्यांचा पुतळा दर्शनी भागात दिसतो .
मराठवाडा प्रेसची इमारत येथे होती. त्या भागात  मोठे छपाई यंत्र होते . हजारो प्रती काही मिनिटात छापून होत असत . 'मराठवाडा; आधुनिक होत होता . दर्डांचा 'लोकमत' औरंगाबादेत सुरु झाला आणि  तीव्र स्पर्धेला सुरुवात झाली. वितरण स्पर्धा वाढली. त्यापुढे टिकाव धरणे कठीण होत गेले. अनेक 'मराठवाड्या'तील उपसंपादक , पत्रकार , लेखक  'लोकमत' कडे गेले. दोन्ही वर्तमानपत्रांची स्पर्धा तीव्र होत गेली. दर्डानी आपला जम बसविला आणि एक दिवस 'मराठवाडा ' बंद झाला.  
प्रसिद्ध सरस्वती भुवन शिक्षण संस्था . ह्याच मैदानात अनेक राजकीय सभा गाजल्या . मराठी साहित्य संमेलन येथेच भरले होते . अनेक मोठ्या साहित्यिकांना पाहण्यासाठी मी त्या संमेलनाला आलो होतो. आचार्य अत्रे आणि अनंत कणेकरांनी येथे भरलेले मराठी साहित्य संमेलन गाजविले होते. 

या ठिकाणी शारदा मंदिर ही मुलींची पहिली शाळा सुरु झाली होती . आज त्या शाळेची  नवी इमारत आहे आणि येथे मुलींची प्राथमिक शाळा भरते .

असा हा परिसर . अनेक आठवणी जागा करणारा , 













No comments:

Post a Comment