नर्मदा : प्रतिक्षणं नवताम्

नर्मदा - भेडाघाट 

'नर्मदेच्या तटाकीं ' (१) हे शब्दप्रभू गो.नी.दांडेकर ह्यांचे पुस्तक वाचलं होतं. त्यांनी ७० वर्षांपूर्वी लिहिलेलं हे पुस्तक. 

६० वर्षापूर्वी १०वी/११वीत असतांना 'कुणा एकाची भ्रमणगाथा' (२) हे गो. नी. दांडेकरांचं पुस्तक वाचलं होतं. त्यांची ती नर्मदा परिक्रमा ह्या विषयावरील कादंबरी खूप आवडली होती. खूप वर्षे झाली. आज कादंबरीतील तपशील फारसे आठवत नाहीत. पण साधू बैराग्यासारखा त्यांचा तो प्रवास आठवत होता. एक भन्नाट माणूस. 

आम्ही मध्यप्रदेशचा दौरा केला आणि नर्मदेच्याकाठाने खूप फिरलो. सध्यां डोक्यांत नर्मदा परिक्रमा पुन्हां करावयाचा विचार आहे. पण हे जमेल का नाही?, ह्याबद्दल शंका आहे. आज नर्मदेचे रूप खूप बदलले आहे. गुजरात मधील सरदार सरोवरामुळे कच्छच्या भागांत पाणी पोहोचल्यामुळे कच्छचा दौरा केल्यानंतर बदललेले चित्र जवळून पाहिले आहे. भाकरा नानगलचे निर्माते पं.नेहरु १९६३ पासून नर्मदेवरील धरण बांधण्याचे स्वप्न पहात होते. ते ५०/६० वर्षांनी पुर्ण झाले. ही नर्मदा भेडाघाटला पाहिली आणि त्या निसर्गसौंदर्याने  वेड लावले. अहिल्याबाई होळकरांनी बांधलेला घाट बघून तर थक्क झालो. पुन्हां गो नी दांडेकरांचे 'नर्मदेच्या तटाकीं' हे पुस्तक वाचायलं घेतलं. आमची प्रवासचित्रे संगणकावर होतीच. दांडेकरांनी त्यांच्या शब्दफुलांतून वर्णन केलेले नर्मदेचे वर्णन वाचत होतो आणि प्रवासचित्रांच्या खाली नकळत  दांडेकरांची वाक्यें कुठे चपखल बसतात का?,  ह्याचा शोध घेत होतो आणि हा ब्लॉगसाठी हा लेख तयार झाला. 

निसर्गसौन्दर्याचे  गो नी दांडेकरांनी केलेलं ते वर्णन. आम्ही नर्मदेच्या काठाने बराच प्रवास केला. काही प्रवासचित्रे काढली. दांडेकरांनी जे शब्दात वर्णन केले आहे ते ह्या प्रवासचित्रातून स्पष्टपणे जाणवते आहे; म्हणून त्यांचेच शब्द वापरून ह्या चित्रांना त्यावर आधारित मथळे दिले आहेत. त्या शब्दांत व्यक्त झालेले हे सौन्दर्य ह्या प्रवासचित्रांत दिसून येते म्हणून केलेला हा प्रयत्न. नर्मदा परिक्रमा करणे आतां तसे कठीण आहे. ही आम्ही टिपलेली प्रवासचित्रे आणि दांडेकरांच्या शब्दांतून व्यक्त झालेले निसर्गसोंदर्य ह्यांना एकत्र गुंफून हे लिहिलं आहे.

दांडेकर लिहितात, "अनेक टेकड्यांशी गप्पगोष्टी करीत द्रुतगतीने नर्मदा वहाते आहे. अन् त्या टेकड्यांचे रंगही किती मजेदार म्हणू सांगू? कोठे काळाकभिन्न तर कोठे हिरवागार, कोठे पांढरा शुभ्र तर कोठे लालभडक, कोठे निळसर तर कोठे जांभळट; अशा विविध रंगाच्या टेकड्यांच्या दुबेळक्यातून एवढा थोरला नर्मदेचा जलौघ वहात असतां पाण्यांच्या प्रवाहांत त्या रंगाच्या छटा ज्या कांहीं अवर्णनीय दिसतात, त्या सांगता पुरवत नाहीत".

पाण्यांच्या प्रवाहांत त्या रंगाच्या छटा ज्या कांहीं अवर्णनीय दिसतात

प्रतिवर्षी नवी लेणी लेत असलेली नर्मदा! गतवर्षी एका ठिकाणी पर्वतप्राय वाळूचा ढिगारा दिसेल ,तर या वर्षी त्याच ठिकाणी महामूर खोल पाणी असलेला डोह दिसेल.  जबलपूर आणि इंदोर जवळून नर्मदा वाहते तेंव्हा हे सतत दिसत असतं.

अन् त्या टेकड्यांचे रंगही किती मजेदार म्हणू सांगू?
कोठे काळाकभिन्न तर कोठे हिरवागार, कोठे पांढरा शुभ्र तर कोठे लालभडक,
कोठे निळसर तर कोठे जांभळट

एक मोठा खडक आडवा आला वाटेत. त्याला वाटले,
सासरी जाणार्या या देवकन्येशीं दोन गोष्टी बोलता आल्या, तर पहाव्या.
पण तेजस्विनी नर्मदा! ती त्या खडक्याचे ते  औध्दत्य सहन करते काय? छे!
एका धडकेसरशी त्या खडकाचे भव्य शरीर विदीर्ण करून चपलतेने
स्वता:ची वाट काढीत आणि त्याच्यावर गुरगुरत नर्मदा जी निघाली,
ती कसची येते त्याच्या हातीं? 
त्या नर्मदेने दिलेल्या धडकेने तो खडक पांढरा फिटुक पडला आहे! 

अनेक टेकड्यांशी गप्पगोष्टी करीत द्रुतगतीने नर्मदा वहाते आहे.

नर्मदेच्या मूळ प्रवाहाला असंख्य जलप्रवाह येवून मिळतात 

तेंव्हा ' मय्या रो रही है! ', असेच वाटू लागते.

प्रतिक्षणी नवीनता! प्रतिक्षणी नवा साज! प्रतिक्षणी नवा वेश!

नर्मदेचे स्वरुपवैचित्र्य तसे संपतच नाही.

सौंदर्याची जी नवीनता, ती ही नर्मदातटाकीच्या
प्रत्येक कणाकणांत मुसमुसलेली आहे!

'प्रतिक्षणं नवताम्' म्हणून सुंदर.

नर्मदेजवळ निसर्गरम्य कल्याणकारकता आहे!

नर्मदा तरुण झाली आहे. बाल्याचा अवखळपणा संपला आहे.
तारुण्यातील ते विलोभनीय सौंदर्य.
शरिराचा नीटनेटकेपणा, चापल्य आणि बल.
असे हे ओजस्वी रुप.
रेखीव पात्र. ठसठशीत, नीटनेटके.

नर्मदेकडे  शिशूचे सारल्य आहे,
अवखळपणा आहे, रुसणे आहे, फुगणे आहे,
नर्मदा रुसली म्हणजे उन्हाळ्यात दिसेनाशी होते.

भेडाघाटला नर्मदेत संगमरवर सांपडतो,
पण त्यांना ही अंदरकी बात काय माहीत?

नर्मदेच्या ह्या काठावर बसून राहावे असेच वाटत रहाते. 

आता पसरली आहेत ही आजूबाजूची शहरे, 

गो नी  दांडेकरांनी नर्मदेचे वर्णन केलेले हेच  उतारे:

नर्मदा तरुण झाली आहे. बाल्याचा अवखळपणा संपला आहे. तारुण्यातील ते विलोभनीय सौंदर्य. शरिराचा नीटनेटकेपणा,चापल्य आणि बल. असे हे ओजस्वी रुप. रेखीव पात्र. ठसठशीत, नीटनेटके
चापल्य आणि बल!
जबलपुराजवळ भेडाघाटी नर्मदा दर्शन विलोभनीय आहे.
एक मोठा खडक आडवा आला वाटेत.त्याला वाटले, सासरी जाणार्या या देवकन्येशीं दोन गोष्टी बोलता आल्या, तर पहाव्या.
पण तेजस्विनी नर्मदा! ती त्या खडक्याचे ते  औध्दत्य सहन करते काय? छे! एका धडकेसरशी त्या खडकाचे भव्य शरीर विदीर्ण करून चपलतेने स्वता:ची वाट काढीत आणि त्याच्यावर गुरगुरत नर्मदा जी निघाली, ती कसची येते त्याच्या हातीं?  त्या नर्मदेने दिलेल्या धडकेने तो खडक पांढरा फिटुक पडला आहे! जा अजून जा पहा तिथे. तो पांढरा पडलेला खडक , आणि नर्मदेचे गुरगुरणें, दोन्ही पाह्यला सापडतील तुम्हांला.
लोक म्हणतात, भेडाघाटला नर्मदेत संगमरवर सांपडतो, पण त्यांना ही अंदरकी बात काय माहीत?
नर्मदेजवळ निसर्गरम्य कल्याणकारकता आहे!

सौंदर्याची जी नवीनता, ती ही नर्मदातटाकीच्या प्रत्येक कणाकणांत मुसमुसलेली आहे!
प्रतिक्षणी नवीनता! प्रतिक्षणी नवा साज! प्रतिक्षणी नवा वेश!
नर्मदेत अमरकंटकाजवळ शिशूचे सारल्य आहे, अवखळपणा आहे, रुसणे आहे, फुगणे आहे, नर्मदा रुसली म्हणजे उन्हाळ्यात दिसेनाशी होते.
नर्मदा इतस्तत: वाहिली आहे अमरकंटकाजवळ.
नर्मदेच्या मूळ प्रवाहाला असंख्य जलप्रवाह येवून मिळतात तेंव्हा ' मय्या रो रही है! ',असेच वाटू लागते.
भगवान शंकर नर्मदेला तिच्या पतिगृही पाठवीत आहेत म्हणून ती रडते आहे! निसर्गसुंदरता ही त्यामुळे.

भरुचला जसजसा समुद्र जवळ येत जातो, तसतशी नर्मदेच्या गतीत पतिगृही जाणार्या युवतीची मंथरता ,मंदत्व आलेले आढळेल.
अमरकंटकाजवळील नर्मदेचा तो अवखळपणा, भेडाघाटजवळील तिची चपळता आणि भरुचजवळील गुर्जर युवतीसारखी गजगती आणि उदारता मोहमयी आहे.
नर्मदेचे स्वरुपवैचित्र्य तसे संपतच नाही.
प्रतीवर्षी नवी लेणी लेत असलेली नर्मदा! गतवर्षी एका ठिकाणी पर्वतप्राय वाळूचा ढिगारा दिसेल ,तर या वर्षी त्याच ठिकाणी महामूर खोल पाणी असलेला डोह दिसेल.
स्रुजन आणि संहार! उभविध सामर्थ्य असलेली ही नर्मदा!
विविध रूपे असलेली ही नर्मदा!
'असें सुंदर पाणी कधीच पाहिले नव्हते', असे तुम्ही सहज म्हणून जाल. 'प्रतिक्षणं नवताम्' म्हणून सुंदर.
खरोखरच सुंदर आहे नर्मदा!

________________

संदर्भ :

१)  नर्मदेच्या तटाकीं  आणि दक्षिणवारा , गोपाळ नीलकंठ दांडेकर,मृण्मयी  प्रकाशन  १९४९/ २००९

२) कुणा  एकाची भ्रमणगाथा . गो. नी. दांडेकर 

The Gue Village Mummy of monk Sangha Tenzin..

Mummy of monk Sangha Tenzin.

The mummy of monk Sangha Tenzin,

The mummy, identified as that of monk Sangha Tenzin, was found inside a tomb at Gue village in the cold and remote Spiti district of Himachal Pradesh, India about 6000 metres above sea level. Gue villagers have known about the mummy since 1975, when an earthquake struck the region and brought down a part of the tomb. However due to the remoteness of Gue, in a desolate mountainous area close to India's border with China – restricted to the public and under the control of the paramilitary Indo-Tibetan Border Police – the mummy's existence has remained under wraps. The localsl of the Gue Village are really nice people & they go beyond their duty to help U. When we reached Gue at the Temple where the Mummy is kep,we found it locked ! Road was under repair and we could not enter the building . We were little disappointed after travelling for 3 hours from Lhanza to the Village that too on such dangerous roads reached Gue. We were not lucky to have a look of the Mummy.

My friend, Manoj Peshavaria from Jamnagar could cross this difficult road and was successful in going this building. He took the photographs of the Mummy from inside.

THIS INFORMATION IS ABOUT THIS PLACE WHERE MUMMY IS FOUND.

MUMMY INSIDE THE BUILDING

MANOJ PESHAVARIA ENTERED THE BUILDING AND TOOK PHOTOS OF MUMMY

WE ARE VERY NEAR TO THIS SITE. THE ROAD IS UNDER CONSTRUCTION AND WE COULD NOT GO NEAR THE PLACE WHERE MUMMY WAS PLACED.

WHAT A BEAUTIFUL VIEW OF A RIVER ! 

चांद्रताल : देवभूमी

'चांद्रताल'ला भेट दिली. अतिशय कठीण प्रवास. रस्ता अतिशय वाईट. हाडांचा हिशोब जुळवित होतो. कैलास- मानसरोवर प्रवासाची आठवण झाली. त्यावेळी तिबेट मध्ये रस्ते नव्हतेच. सर्व पठारी प्रदेश. हिमाचलमधील हा दुर्गम भाग. अनेक आख्यायिका आहेत. धर्मराज युधिष्ठीर ह्यांनाच चांद्रताल तलावात प्रवेश करू दिला.तेथे रोज रात्री देव छोटी बोट घेवून वल्हवत जातात म्हणे. लोकांच्या अनेक भावना. असा कठीणतम प्रवास केल्यानंतर हे विहंगम निसर्ग सौंदर्य पाहिल्यावर मन प्रसन्न होते. निसर्ग हाच देव. त्याला स्पर्श केल्याचा आनंद वेगळा. This beautiful lake in Himachal is just a wonderful place. १४१०० फूट उंचीवरील हा तलाव मानसरोवरा सारखाच पवित्र मानला जातो. ह्या तलावाची खोली १९४९ फूट आहे. चंद्रा नदीचे हे उगमस्थान आहे. मनाली पासून हा तलाव १४० किलोमीटर अंतरावर आहे.

चांद्रतालचे विहंगम दर्शन 

चांद्रताल ह्या तलावासंबंधी येथील स्थानिक लोकांच्या काही श्रद्धा आहेत. काही आख्यायिका आहेत. धार्मिक भावना तर आहेतच पण सांस्कृतिक जुन्या गोष्टी सांगितल्या जातात. येथील लोकांनाच असा समज आहे की काही ठराविक रात्री ह्या तलावात  पडावातून देव विहार करीत असतात. धर्मराज ह्यांनी स्वर्गाचा मार्ग ह्याच तलावामार्गेच केला आणि इंद्र देवाने त्यांना वाट दाखविली , अशी एक आख्यायिका आहे.  

ग्लेसिअर कडे येणारे अति थंड पाणी ह्यामुळे हा तलाव निर्माण झाला आहे. त्यामध्ये अंग गोठून जाते. ते खूप खोलही आहे. ह्या तलावात पोहण्यास बंदी आहे.  

About Chander Tal Lake 

काझा पासून लोसार मार्गे कुमझुम पास चढून गेल्यानंतर बाटल ह्या गावापासून थोड्या अनंतरावर हा तलाव आहे. 

Tso Chikgma or Chandra Taal (meaning the Lake of the Moon), or Chandra Tal is a lake in the Spiti part of the Lahul and Spiti district of Himachal Pradesh (India). Chandra Taal is near the source of the Chandra River. Despite the rugged and inhospitable surroundings, it is in a protected niche with some flowers and wildlife in summer. It is a favourite spot for tourists and high-altitude trekkers. It is usually associated with Spiti, but geographically is a part of Lahaul. Kunzum La separates Lahaul and Spiti valleys. Chandra Taal lake is on the Samudra Tapu plateau, which overlooks Chandra river (a source river of the Chenab). 

चांद्रताल चे दूरवरून झालेले दर्शन 
 

The name of the lake originates from its crescent shape. It is at an altitude of about 4,300 metres (14,100 ft) in the Himalayas. Mountains of scree overlook the lake on one side, and a cirque encloses it on the other. Foot path to Chandra Taal The lake is accessible by road from Batal and by road as well as on foot from Kunzum Pass from late May to early October. The road to Chandra Taal branches off from NH-505 about 2.9 kilometres from Batal and 8 km from Kunzum Pass. This 12 km motor road runs as far as a parking lot 1 kilometre from the lake. 

एक ते दीड किलोमीटर चालत गेल्यानंतर हा तिन्ही बाजूने हिमालयाच्या पर्वत रांगाने वेढलेला तलाव दिसू लागतो. 
 

ह्या तलावापासून २-३ किलोमीटर अंतरावर आमचे तंबू होते आणि एक रात्र आम्ही ह्या देवभूमीत घालवली. आकाश शुभ्र होते. सर्व तारे स्पष्ट दिसत होते आणि आकाशगंगेचे स्पष्ट दर्शन झाले. येथे अभ्यासू वैज्ञानिकांना अभ्यासाची 

पर्वणी लाभते. चंद्रा आणि भागा ह्या दोन प्रेमिकांची ही कथा आहे. चंद्रा ही मुलगी आणि भागा हा सूर्य पुत्र. 

One has to travel on foot for the final 1 kilometre1 km. It takes approximately two hours from Kunzum Pass to Chandra Taal. Chandra Taal is also accessible from Suraj Tal, 30 km away. Species at Chandratal Chandra Taal is home to a few species such as the Snow Leopard, Snow Cock, Chukor, Black Ring Stilt, Kestrel, Golden Eagle, Chough, Red Fox, Himalayan Ibex, and Blue Sheep. Over time, these species have adapted to the cold arid climate, intense radiation, and oxygen deficiency by developing special physiological features. Migratory species such as the Ruddy shelduck are found in summer. The lake is one of two high-altitude wetlands of India which have been designated as Ramsar sites. Spending night in Tent is a wonderful experience. We had similar experience at Mansarovar.

धर्मराज युधिष्ठिर ह्यांनाच ह्या तळ्यात जाण्यासाठी परवानगी दिली होती अशी आख्यायिका आहे. 

मौलिका आणि चंद्रभागा ह्या दोन पर्वत रांगाच्या कुशीत हा तलाव पसरला आहे. 

चांद्रतालसोडून लाहौली मार्गे लेहकडे जाताना दिसणारी ही हिमशिखरे 

चांद्र नदीच्या काठाने सुरु झालेला हा लेहकडे अटल टनेल डे  प्रवास. 

AN AMERICAN IN GANDHI'S INDIA :

 

TANNI JUBBAR LAKE , KINNAUR -  त्या मग्न तळ्याकाठी 

मी तर हिमालयचा एक यात्रिक. गेल्या 15 वर्षात अनेकदा हिमालयात फिरायला गेलो. सुरवात केली ती कैलास मानसरोवर यात्रेपसून. नेपाळ पासून कैलास पर्यन्त 950 किलोमीटर प्रवासात हिमालयाची विविध रुपे पाहिली. लेह - मनाली हा 450 किलोमीटर लांबीचा प्रवास करताना डोळ्याचे पारणे फिटले. हिमाचल मध्ये दोन वेळा गेलो होतो. माझा मित्रा मधुकर दंडारे ह्याने स्पिती खोरे आणि चांद्रताल ला येणार का? असा प्रश्न केला आणि हिमाचलची  हिमशिखरे मला खुणाऊ लागली. आणि ठरले 'अनुभव' ह्या प्रवासी कंपनी बरोबर हिमाचल ला जाण्याचे. अनुभवचे मयूरेश भट ह्यांचे टुर नियोजन आवडले. चंदीगढ ते चंदीगढ हा 1600 किलोमीटर चा प्रवास चार चाकी वाहनाने करायचा. एका वाहनात 4 प्रवासी. एकूण 12 प्रवासी आणि 3 गाड्या. आमच्या गाडीत मी आणि नीलिमा , मधु आणि कुंदा दंडारे आणि आमचे टुर संयोजक राजू भिडे. मयूरेश दुसर्‍या गाडीत होताच. प्रवास सुरू झाला चंदीगढ विमानतळापासून. 

I am from Himachal

  सकाळी 11 वाजता विमान तळावर उतरलो आणि आमच्या गाड्या तयारच     होत्या. हिमालयन एक्सप्रेसवेवर पुढचा प्रवास सुरू झाला. कसौलीला   जेवणासाठी थांबलो आणि हिरव्यागार पर्वत रांगा बघत निघालो. 6250 फूट   उंचीवरील Thanedhar ह्या मुककामाकडे. तेथे मुक्काम होता एका   सफरचंदाच्या बागेत (Apple Orchard).  सतलज नदीच्या काठावरील हा   HOME STAY म्हणजे एक अविस्मरणीय अनुभव. नारकांडा ह्या सिमलापासून   50 किलोमीटर अंतरावर असताना हायवे सोडला आणि किन्नौरकडे प्रवास सुरू   झाला. उंचच उंच देवदार वृक्षाच्या जंगलातून सुरू झालेला हा प्रवास अवर्णनीय   तर होताच पण हिमालयातील विविधता वेड लावणारी होती. पक्षी दिसत नव्हते पण त्यांचे मधुर  कुंजन कानावर पडत होते. बरोबर पक्षी मित्र असला असता तर आमच्या ज्ञानात खूप भर पडली असती. Thanedhar ला मुक्कामाला पोहोचलो आणि त्या सफरचंदाची शेती करणार्‍या विनय स्टोक्स ( Vinay Stokes ) ह्या शेतकर्‍याला भेटलो आणि त्याच्या सतलज नदीच्या काठावर असलेल्या घरावर खुश झालो. ते एक स्वप्नील घर होते. त्या तिथे , पलीकडे , सतलज नदीच्या काठी ..... ऊसाची शेती करणारे आणि साखर कारखानदार मंडळी माहीत होती: पण सफरचंद शेती करणारे शेतकरी कसे असतात , हे अगदी जवळून पाहण्याची संधी चालून आली. पूर्वी लेहमध्ये सिंधू नदीच्या तीरी असेच एका Apple Orchad मध्ये मुक्काम केला होता त्याची आठवण झाली. 

VINAY STOKES WITH HIS WIFE - 

APPLE GARDEN - Kinnaur Apple are succulent, sweet and juicy. Kinnaur Apples are the most premium variety of apples grown in India. Best for Summer Snacks 

नीलिमाला सफरचंद शेती करावीशी वाटते .....

मधु - कुंदा / नरेंद्र - नीलिमा ह्या शेतात मजुरी करायला एका पायावर तयार 

सतलज नदीच्या काठावर ..... त्या तिथे .... आम्ही दोघे  ..... गेले ते दिवस 

Satlej is an ancient river, one of the tributaries of Indus River and one of the five rivers that give the state of Punjab its name.It travels in the valleys of Kinnaur..... we travelled all along with this river...

Samuel Evans Stokes Jr. (सत्यानंद स्टोक्स) हा 21 वर्षाचा फिलाडेलफियातील  अमेरिकन तरुण 1904 मध्ये भारतात येतो ते एक मिशनरी म्हणून. महारोग्याची सेवा करण्यासाठी आलेला हा अमेरिकन असलेला बाबा आमटे. त्याच्याबरोबर असलेल्या इतर मिशनरी लोकांच्या बरोबर त्याचे फारसे जमत नसावे. तो काहीसा निराश होतो आणि स्वता:चा मार्ग शोधत असतो. त्याने अमेरिकेतून येतांना बरोबर सफरचंदाची  निरनिराळी बी-बियाणे आणलेली असतात. हिमाचलचा हा परिसर सफरचंदासाठी योग्य आहे, असं त्याला वाटते आणि स्थानिक लोकांच्या मदतीने तो सफरचंद शेती करण्यासाठी सुरुवात करतो. हे करीत असताना तो भारतीय संस्कृतीने प्रभावीत होतो. येथील हिन्दी भाषा शिकतो. वेदान्त पंडित होतो.

सफरचंद शेती कशी करतात हे समजून घेताना केलेला फेरफटका  APPLE, PLUM, and Apricot Orchard

ह्याच भागातील एका राजपूत पण ख्रिश्चन असलेल्या एका मुलीवर त्याचे प्रेम जडते. तो तिच्याशी विवाह करतो. विनय स्टोक्सची ती आजी. सत्यानंद हा महात्मा गांधीजींचा शिष्य होतो आणि भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात एक सैनिक म्हणून सत्याग्रही म्हणून सामील होतो आणि ब्रिटिश राजवटीत  तुरुंगवास भोगतो. भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसचा  हा पहिला अमेरिकन सदस्य होतो. आशा शर्मा ह्यांनी 'An American in Gandhi's India' हे त्यांचे आत्मचरित्र लिहिले आहे. विनयने ते पुस्तक आम्हाला दाखविले आणि आम्हाला ह्या त्याच्या ऐतिहासिक घराण्याचे खूप कौतुक वाटले. 

एका सफरचंद शेतकर्‍याची घरी ... होम स्टे

FIVE STAR HOME STAY - घर असावे ते

असावे

विनय स्टोक्स आणि त्याची पत्नी - मी आणि मधुकर

सत्यानंद ह्यांच्याच घरात आणि सफरचंदाच्या शेतात आम्ही राहिलो आणि फिरलो॰ हा एक अलभ्य लाभ आम्हाला झाला. आज सत्यानंद ह्यांची मुले - नातवंडे उच्यविद्याविभूषित आहेत. त्यांची शेती खूपच विकसित झाली असून त्यांनी ह्या भागातील विकास घडवून आणला आहे. विनयबरोबर आम्ही खूप भटकलो. सफरचंद शेती कशी करतात? , त्यांच्या विविध जाती किती आहेत?, त्या भागात कोणती पिके अधिक चांगली येऊ शकतात?, कशा प्रकारची काळजी घ्यावी लागते? कीड लागू नये म्हणून काय करावे लागते?, हवामानातील बदलामुळे काय उपाय करावे लागतात?, शेतमजुरांचे प्रश्न हयावरही चर्चा झाली. येथे फक्त नेपाळी मजूर कामासाठी उपलब्ध होतात, हे समजले. फूड प्रॉसेसिंग उद्योग जोरात आहे. सहकारी तत्वावर उद्योग उभे आहेत. काही छोटे उद्योग आम्ही बघितले. तेथील शेतकर्‍याला एका किलोला 50 ते 60 रुपये मिळतात. तेच सफरचंद आपण 150 ते 200 रुपये किलोने विकत घेत असतो. म्हणजे 'हमी भाव' हा प्रश्न तितकाच गुंतागुंतीचा आहे. हवामानातील बदल हा मुख्य प्रश्न आहेच. विनयची सात शेतं आहेत. सात ठिकाणी त्याला मुक्कामाला जावे लागते. त्याच्या 'होमस्टे'मध्ये सर्व सोई - सुविधा आहेत. घरगुती जेवायला मिळतं. स्वादीष्ट भोजन. 

आशा शर्मा ह्यांनी आजोबाचे लिहिलं पुस्तक

Know About An American in Gandhi's India

APPLE TREES ARE TO BE PROTECTED FROM SUNLIGHT 

FIRST APPLE PLANTATION IN THE COUNTRY

WHAT A BEAUTIFUL LAKE - CRYSTAL CLEAR WATER
This is one of te offbeat tourist place in Narkanda. The placid lake lies desolated near Nag Devata which is a shrine dedicated to the GOD OF SNAKES. VERY BEAUTIFUL CALM AND QUIET PLACE.

PINE and DEODAR JUNGLE 

KINNAUR

HATU TEMPLE

असा हा आगळा वेगळा अनुभव !