( चित्रपट पाहिल्यानंतर Los Alamos येथील प्रयोगशाळेबद्दल मिळवलेली माहिती )
न्यू मेक्सिकोच्या वाळवंटात अमेरिकन सरकारने Los
Almos येथे अणुबॉम्ब निर्मितीसाठी एक संशोधन केंद्र उभारले होते. Manhattan
Project प्रोजेक्ट असे त्याला नाव दिले होते. त्या प्रकल्पाचे
प्रमुख होते जॉर्ज रॉबर्ट ओपनहायमर. त्या प्रयोगशाळेत रॉय ग्लुबेर हे शास्त्रज्ञ काम करीत होते. Atomic
Scientists ह्या नियतकालिकाच्या जुलै २०२३च्या अंकात त्यांची एक
मुलाखत Dan Drollette Jr. यांनी घेतली
आहे. Memories of Oppenheimer या लेखात
ते म्हणतात “Oppenheimer did not speak the ordinary language”. Roy J. Glauber यांनी हार्वर्ड विद्यापीठातून Ph.D. पूर्ण केले
होते. त्यावेळी तेथील प्रयोगशाळेतील Hans Bethe यांच्याबरोबर
ते काम करीत होते. त्या प्रयोगशाळेत १४०० शास्त्रज्ञ काम करीत होते. २००५ मध्ये Glauber
यांना पदार्थविज्ञानात नोबेल पुरस्कार मिळाला होता. ह्या मुलाखतीत
त्यांनी अणुबॉम्ब निर्मिती करताना त्यांना जो अनुभव मिळाला त्यासंबंधीची माहिती दिली
आहे. त्यावेळी त्यांना ओपनहायमर यांच्याबरोबर काम करण्याचा अनुभव मिळाला. अर्थात
या क्षेत्रात काम करताना खूप गुप्तता पाळावी लागते. त्यामुळे सर्व माहिती अशा मुलाखतीत
मिळू शकत नाही. त्या मुलाखतीच्या आधारावर जी माहिती मिळाली ती येथे संक्षेपात देत
आहे.
Dorothy McKibbin ही ओपनहायमर यांची सचिव होती.
त्यांना ह्या प्रकल्पाची संपूर्ण माहिती होती. सांता फे येथील कार्यालय त्या बघत
असत. Richard Feynman हा एक प्रमुख शास्त्रज्ञ त्याच
प्रयोगशाळेत काम करीत होता. Feynman यांनी पदार्थविज्ञान विषयावर
अनेक पुस्तके लिहिली आहेत. पदार्थविज्ञानशास्त्राच्या विद्यार्थ्याना हे चांगलेच
माहीत आहे. आम्ही ती पुस्तके अभ्यासली आहेत. तरुण Feynman हे
एक विनोदी व्यक्तिमत्व होते. Glauber यांनी Feynmanच्या विनोदी स्वभावाचे खूप कौतुक केले आहे. त्यामुळे तेथील वसतीगृहातील ते
एक आवडते शास्त्रज्ञ होते. तेथील शास्त्रज्ञांच्या गप्पा रंगून जात असत ते
त्यांच्या विनोदी बोलण्याने. त्यांच्या गप्पामध्ये सतत हास्यकारंजी उडत असत. खरे
म्हणजे Feynman हे एक बुद्धिमान गणीतज्ञही होते. अणुबॉम्ब
पूर्वी जी Trinity Test झाली होती ती
दूरच्या अंतरावरून कारमध्ये बसून बघणारे Feynman हे एकटेच
शास्त्रज्ञ असावेत. त्यावेळी Glauber हे १८ वर्षाचे हुशार
विद्यार्थी होते. त्या प्रयोगशाळेत कोण शास्त्रज्ञ काय काम करतो?, हे बाजूच्या
शास्त्रज्ञालाही माहीत नसे. तेथे इतकी गुप्तता पाळली जात असे.
१९३० च्या आसपास Enrico Fermi या अणूशास्त्रज्ञाने न्यूट्रॉनचा उपयोग करून यूरेनियम विघटणावर काम सुरू केले होते. त्यावेळी त्यांनी अनेक नव्या अणूकणांचा शोध लावला होता. युरेनियम फिशनप्रक्रिया त्यांनीच शोधून काढली होती. फिशन चेन रिअॅक्शनची प्रक्रिया सुद्धा त्यानीच शोधून काढली. त्या आधारेच अणुबॉम्ब निर्मितीचे काम तेथे सुरू झाले होते. त्यावेळच्या संशोधाकाना हे सर्व नवीनच होते. Nuclear Fissionया प्रतिक्रियेबद्दल त्यावेळी खूप गुप्तता पाळण्यात येत होती. तेथील शास्त्रज्ञांना आणि तंत्रज्ञांना असे वाटत असे की तेथे युद्ध तयारीसाठी काही अण्वस्त्र/क्षेपणास्त्रे निर्मिती चालू असावी. तेथे जे तरुण विद्यार्थी भरती केले जात होते त्यासाठी एक National Roster of Scientific Personnel तयार करण्यात आले होते. अनेक हुशार विद्यार्थी त्यांचा चालू असलेला अभ्यासक्रम सोडून ह्या प्रकल्पासाठी निवडले गेले व ते नेमके कशासाठी निवडले गेले याची ही त्यांना पूर्ण माहिती नव्हती. निवडल्यानंतर त्यांना ट्रेनचे तिकीट काढून दिले जात असे व त्यांचे सामान पोस्टाने पाठविले जात असे.
 |
| Albert Einstein and Robert Oppenheimer |
Glauberला शिकागो नंतर कुठे जायचे हेच माहीत नव्हते. आपण न्यू मेक्सिकोला जात आहोत, हे ही नीट माहीत नव्हते. त्याच्यासाठी सांता फे रेल रोडचा प्रवास नवीन होता. त्यांना स्टेशनवर भेटण्यासाठी आलेला एक तरुण पोरगा वेगळ्या रंगाची फर टोपी घालणारा होता व तो एक ब्लँकेट घेऊन त्याच्याकडे आला आणि त्यांना घेऊन पुढे निघाला. जेव्हा तो स्टेशनवर उतरला तेव्हा त्याला घेऊन जाणारा Lamy हा मुलगा पिवळ्या रंगाचा शर्ट घालून १० गॅलनची Hat घालुन त्याला शोधत आला होता. आणि तो मुलगा एक चांगला गणीतज्ञ होता. ते दोघे चालत असताना तो गणित या विषयावरच सारखा बोलत होता. त्याचे नाव होते न्यूमन. ते दोघे टेकडीवरच्या शास्त्रज्ञांच्या हॉस्टेलकडे जात होते. असे होते तेथील प्रयोगशाळेत काम करण्यासाठी आलेले नवे होऊ घातलेले शास्त्रज्ञ आणि त्यांचे जगणे. त्या ठिकाणी एका उंच टेकडीवर छोटी छोटी टुमदार घरे होती. तेथे मुलांच्या करिता शाळा होत्या. सुंदर
फ्लॅटस असलेल्या छोट्या छोट्या अनेक
इमारती होत्या. तेथे राहणाऱ्या शास्त्रज्ञांच्या छोट्या कुटुंबाची थोड्याच दिवसात मोठी
कुटुंबे झाली. काही दिवसातच तेथील छोट्या प्रसूतीगृहाचे रूपांतर एका मोठ्या
प्रसूतीगृहात झाले होते यावरून लक्षात येईल की तेथील तरुण वैज्ञानिकांचा विरंगुळा काय
होता. तो गजबजलेला भाग झाला होता. तेथे यु.एस.आर्मी असल्यामुळे लष्करी सैनिकांची
संख्या सारखी वाढत होती. असा तो गजबजलेला Los Almos चा
परिसर. एका शास्त्रज्ञाला दूसरा शास्त्रज्ञ काय काम करतो आहे?, याची काहीही कल्पना नव्हती. अनेक विद्यापीठातील
नावाजलेले पदार्थविज्ञानशास्त्रज्ञ आणि गणितशास्त्र प्राध्यापक त्यांच्या विद्यापीठाची
नोकरी सोडून येथे आले होते व त्यांच्या हाताखाली तरुण विद्यार्थी मदतनीस म्हणून
काम करीत होते. नवीन विद्यार्थ्याना काही दिवस विविध विभागात ट्रेनिंग दिले जात
असे. आपण तेथे काय काम करणार आहोत?, व कशा करिता निवडले गेलो आहोत याची त्यांना काहीही
कल्पना नव्हती. तेथील वाचनालय फार छान होते. पण तेथे जी गुप्त कागदपत्रे ठेवली
होती ती फक्त ठराविक शास्त्रज्ञांनाच मिळत असत. काही दिवसांनी वरिष्ठ वैज्ञानिक
तरुण सहाय्यकाला आपण कोणते काम करणार आहोत याची थोडीशी कल्पना देत असत. बऱ्याच
तरुण शास्त्रज्ञांना हे खूप उशिरा समजत असे. जेव्हा Glauberला
समजले की अणुबॉम्ब निर्मितीचे काम तो करणार आहे तेव्हा तो काहीसा अपसेट झाला. पण
त्याची प्रतिक्रिया अशी होती – “I was really quite upset by that – the
notion that this was not going to be so much about a gift to mankind, but a
weapon. And it did take some weeks and
months to overcome that feeling … and to discover that
there were really interesting mathematical problems involved in making this
bomb. त्यांचे संशोधन विविध विषयावर व विविध अंगाने चालू असे. That
kept him busy for next two years. तेथे वयोवृद्ध नागरिकांना
प्रवेशच नसे आणि त्यांना कसलीही नोकरी देत नसत. या वसाहतीचे सगळेच गूढ होते. तेथे दळणवळणाची
फारशी सोय नव्हती. फारच थोड्या लोकांच्या जवळ मोटारी होत्या. वाहने अशी नव्हती.
रस्ते ही फारसे चांगले नव्हते. तेथे रेशनिंग होतं. गॅसची उपलब्धता कमी होती. फोन /
रेडिओ संपर्क नव्हता. ते अतिशय गुप्त ठिकाण होते. इतराना तेथे जाण्यास बंदी होती. अतिशय
कडक सुरक्षाव्यवस्था होती. हे सर्व जाणून
घ्यायचे असेल तर वर उल्लेख केलेल्या नियतकालिकातील Glauberची
मुलाखत असलेला लेख वाचावा. Glauberला ओपनहायमर बद्दल विचारले
असता तो म्हणाला, “Oppenheimer was an ultra-intellectual American, and he
loved to express himself in poetic images and phrases. When Oppenheimer was in
college – I think it took him only three years to go through Harvard – he
developed the knack of reading Sanskrit and a passion of Indic poetry.
Oppenheimer was a very different personality. He did not sound like a typical
American Leader at all. He was about as opposite an individual as you could
imagine from General Groves, the head of military side of operations. They were
like two polar opposites. They often appeared together in public – the leader
of science and the leader of the military. They were very careful that at
important, strategic times, they would both appear together”.
तेथे अनेक स्त्री वैज्ञानिक/तंत्रज्ञ संशोधन करीत होत्या. Maria Goeppert Mayer या तेथे काम करणाऱ्या स्त्री वैज्ञानिकेला १९६३ साली नोबेल पुरस्कार मिळाला होता. त्यांनी येथील प्रकल्पात अतिशय महत्वाची भूमिका निभावली होती. तेथे एक लायब्ररियन स्त्री (Charlotte Server) होती. ती ओपनहायमरचीची खास सल्लागार होती. तिचा उल्लेख त्यांनी अनेकदा केला होता. लिली होरनिग ह्या झेक-अमेरिकन स्त्री वैज्ञानिकेने या प्रकल्पात अतिशय महत्वाचे काम केले होते. तिने प्लुटोनियम ह्या रसायनावर काम केले होते. तिचे पती डोनाल्ड होरनिग यांना तेथेच नेमणूक मिळाली होती. Katherine “KITTY” Opppenheimer was a German- American botanist and she played a role of wife of Los Almos Scientific Direcor J. Robert Oppenheimer. तेथील प्रयोगशाळेत Elezabeth Riddle Graves या स्त्री वैज्ञानिकेने जेव्हा पहिला चाचणी अणूस्फोट (Trinity) झाला तेव्हा दूरच्या अंतरावरून चाचणी प्रयोगात भाग घेतला होता. आणि त्यावेळी ती गरोदर होती. अलिस स्मिथ आणि तिचा नवरा हे दोघेही ह्या प्रयोगशाळेत संशोधन करीत होते. त्यावेळीच त्यांच्या लक्षांत आले होते की तेथे जगाची प्रचंड हानी करणारे एक अण्वस्त्र निर्माण करण्याचे प्रयोग चालू आहेत. त्यामुळे जग उद्ध्वस्त होण्याची शक्यता आहे. अनेक लोक मृत्युमुखी पडणार आहेत. ती Nuclearismची ती सुरुवात आहे असे त्यांना व तेथील काही शास्त्रज्ञांना वाटू लागले होते.पहिल्या अणुबॉम्ब चाचणी स्फोटाचे Code Name होते Triniti. १६ जुलै १९४५ला सकाळी ५ वाजून २९ मिनिटांनी हा अणुस्फोट करण्यात आला. Los Almos पासून २१० मैलावर हा स्फोट करण्यात आला. तो अणुस्फोट २५ किलोटन टीएनटी क्षमतेचा होता. यू.एस.आर्मीच्या सहकार्याने तो स्फोट घडवून आणण्यात आला होता. जेव्हा Trinityचा चाचणी अणुस्फोट झाला तेव्हा वीजा चमकत होत्या. पाऊस पडत होता. रात्रभर काम करून सकाळी ५:३० वाजता काही शास्त्रज्ञ त्या ठिकाणाहून त्यांच्या घरी परतले होते. वीज ज्या ठिकाणी पडली होती त्याच्या जवळच चाचणी अणुबॉम्ब ठेवला होता. एका १०० फुट उंचीवरील टॉवरवर अणुबॉम्ब ठेवला होता. वीज जर त्यावर पडली असती तर एक मोठे संकट निर्माण झाले असते. काही शास्त्रज्ञ चाचणी अणुस्फोट कसा होतो?, हे पाहण्यासाठी तेथेच दुरवरच्या अंतरावर थांबले होते. जेव्हा हा स्फोट झाला तेव्हा Enrico Fermi, Hans Bethe, Richard Feynman, Leslie Groves, Robert Oppenheimer, Frank Oppenheimer, Geoffrey Taylor, Richard C.Tolman, Edward Teller, आणि John Von Neumann हे शास्त्रज्ञ स्फोटाच्या जागेपासून दूर अंतरावर उभे होते. त्यांच्या प्रयत्नाना मिळालेल्या यशामुळे ते खूप आनंदी होते.
वर उल्लेख केलेल्या मुलाखतीत पत्रकाराने Glauber या शास्त्रज्ञाला शेवटचा प्रश्न हायड्रोजन बॉम्ब बद्दल विचारला होता, तेव्हा
तो लगेच म्हणाला..
“Hydrogen
bomb has never done anybody any good. It does exist, and it is an enormous
threat, but it has accomplished nothing in constructive terms.
Nothing for science.
Nothing for anybody.
Nothing for security”.
*****
* All photos from Google
No comments:
Post a Comment