रवींद्रनाथांचे रेशमाचे बंध

मंगेश पाडगावकरांनी एके ठिकाणी  म्हंटलं आहे ...

                  ज्यांची हृदये झाडाची असतात ,

                  त्यांनाच फक्त फुले येतात ,

                  तेच वाढतात , प्रकाश पितात 

                  सारे ऋतू झेलून घेतात ......

                  तेच फक्त गुच्छासारखा ,

                  पावसाळा हुंगून घेतात ....

ह्या काव्यपंक्ती  मनांत सारख्या  घोळत असतानाच रवींद्रनाथ टागोरांच्या काही कथा वाचण्यात आल्या. मराठीत अनुवादित केलेल्या ह्या कथांचे पुस्तक वाचत असतांना मनाला सारखं असं वाटत होतं की आपण ह्या कथांचा खरा आस्वाद आणि कलानंद घ्यायचा असेल तर मूळ बंगाली कथाच वाचल्या पाहिजेत..रवींद्रनाथ हे खरे भाववेडे  कवी.परंतु त्यांच्या पुस्तकातील प्रत्येक कथा ही एक भावरम्य कविताच होती.ह्या कथा वाचत असतांना मनाला असं सारखं वाटत होतं की  ह्या भाववेड्या कवीचं भावविश्व कसं असेल! आणि एकदम लक्षात आलं की मंगेश पाडगावकरांच्या वरील काव्यपंक्तीच रवींद्रनाथांचे चित्र डोळ्यासमोर उभे करतात . काही दिवसापूर्वी 'उपहार ' हा रवींद्रांच्या कथेवर आधारित एक नितांत सुंदर चित्रपट पाहिल्याचे स्मरते. त्याचवेळी 'मृण्मयी 'ही उपहारची सुंदर कथा मुद्दाम वाचून काढली . त्या कथेचं वेगळेपण लगेच लक्षात आलं आणि हे ही  जाणवलं की रवींद्रनाथांच्या कलाकृतीवर आधारलेली दुसरी एक कलाकृती निर्माण करणं हे एवढं सोपं काम नव्हे .

विजय तेंडुलकरांनी समीक्षा करतांना एका ठिकाणी म्हंटलं होतं ,' जी कलाकृती पाहिल्यानंतर घरी घेऊन जावीशी  वाटते ती सुंदर कलाकृती '.ही समीक्षा मनाला पटतेही  . 'सारा आकाश ' , ' भुवनशोम ', 'एक अधुरी कहाणी ', 'प्रतिद्वंदी ', 'पथेर पांचाली ', 'अपराजितो ' आणि अगदी  अलीकडचा 'अनुभव ' आणि 'उपहार ', ह्या साऱ्याच कलाकृती मनाला विलक्षण तजेला देतात. तेंडुलकरांना ह्या कलाकृती घरीच घेऊन जाव्या असे  वाटते .. खरं म्हणजे ह्या कलाकृती आपल्या मनांत कायमच्या घर करून बसतात.त्या सतत तुमचा  पाठलाग करतात . हे झालं कलाकृतीसंबंधी . पण विशेष जाणवतं ते कलावंतासंबंधी . मनांत त्या कलावंता संबंधी कुतुहूल आणि जवळीक निर्माण होते . रवींद्रनाथांची 'उपहार 'ची मृण्मयी 'ही कथा वाचल्यानंतर त्यांच्यातील भाववैड्या मनोवृत्तीचे  एक कुतुहूल माझ्या मनात निर्माण झालं .

हा हळुवार , तरल आणि कोमल प्रवृत्तीचा कवी कसा असेल ? मोठ्या कलावंताचे  भावविश्व समजून घेणं फारच अवघड आहे.हे भावविश्व् समजून घेण्याचा एकाच मार्ग आणि तो म्हणजे त्याचे आत्मचरित्र उपलब्ध असेल तर ते वाचणे  ... ते प्रांजळपणे लिहिलेलं आत्मचरित्र असावे किंवा त्याचा  पत्रव्यवहार उपलब्ध असावा . रवींद्रनाथांच्या भावविश्वाचा शोध घेत असतांना एकदम आठवलं की रवींद्रनाथांच्या महाराष्ट्रीय प्रेयसींसंबंधी काही वर्षांपूर्वी 'अमृत ' मासिकात थोडीशी माहिती आली होती आणि त्यावेळपासून रवींद्रनाथांच्या त्या महाराष्ट्रीय रेशमी बंधाविषयी विशेष औत्सुक्य निर्माण झालं होतं . आणि हेच औत्सुक्य मनांत  असताना ह. वि .मोटे यांचा पत्रव्यवहार -संग्रहाचा ग्रंथ "विश्रब्ध शारदा " वाचण्यात आला .१३० वर्षाचा महाराष्टाचा समाज आणि इतिहास डोळ्यासमोर उभा करणारा हा ग्रंथ मराठी साहित्यातील एक कोरीव लेणं आहे . ह्या पुस्तकासंबंधी खूपच लिहिण्यासारखे आहे . रवींद्रनाथांची ती महाराष्ट्रीय प्रेयसी मला ह्या  पत्रसंग्रहातून भेटली आणि  तिचे लोभसवाणे  व्यक्तिमत्व ह्या " विश्रब्ध शारदे" तून पूर्णपणे लक्षात आलं .

तशा ह्या कंटाळवाण्या आणि अर्थहीन आयुष्यात "प्रेमानुभव" हाच काय तो अर्थपूर्ण तुकडा असतो जपून ठेवण्यासारखा.... पुस्तकातल्या मोरपिसासारखा . आणि रवींद्रनाथांच्या तारुण्यातील तो प्रेमानुभव अगदी असाच होता.रवींद्रांची प्रेयसी होती अन्नपूर्णा तर्खड . एक सुविद्य मराठी तरुणी - तारुण्य हे जीवनाला पडलेलं सुंदर स्वप्न आहे . रवींद्रनाथांच्या जीवनाला पडलेलं ते एक असंच  भावरम्य स्वप्न होतं ....

अनाच्या ( अन्नपूर्णा तर्खड ) तरल व तेजस्वी व्यक्तिमत्वाची छाप रवींद्रनाथावर पडली होती आणि त्यांच्या नाजूक पण दुर्दैवी स्नेहबंधनाची आठवण "विश्रब्ध शारदे "तील  एक पत्र वाचून लक्षात येते .

अन्नपूर्णा तर्खड ही  विलायतेला शिक्षणासाठी जाणारी पहिली महाराष्ट्रीय महिला . डॉ आत्माराम पांडुरंग तर्खड ह्यांची ही सुकन्या. डॉ आत्माराम तर्खड हे प्रार्थना समाजचे नावाजलेले पुढारी.प्रसिद्ध व्याकरणकार दादोबा पांडुरंग हे त्यांचे बंधू .. अशा कृतीनिष्ठ समाजसुधारकाची अन्नपूर्णा ही मुलगी असल्यामुळे त्या काळात शिक्षण घेणे तिला सहज शक्य झाले.कोणत्याही इतर भारतीय मुलीपेक्षा ती सर्वार्थाने शिक्षित अशी सुविद्य हिंदू मुलगी होती.लोकांच्या टीकेकडे बिलकुल लक्ष न देता दुर्गा, अन्नपूर्णा,आणि माणिक ह्या आत्माराम ह्यांच्या तीन मुलींचे शिक्षण मिसेस मिचेल ह्या मिशनरी बाईकडे झाले. त्या काळी  पांढरपेशा वर्गातील मुली आणि तरुण स्त्रिया ह्यांना पाश्चात्य पद्धतीचे शिक्षण " अलेक्झांडरा गर्ल्स इंग्लिश इन्स्टिट्यूशन " ह्या संस्थेत मिळत असे. डॉ आत्माराम ह्यांनी आपल्या मिळकतीचा सारा भाग आपल्या मुलींना उच्य शिक्षणासाठी परदेशात पाठविण्यासाठी खर्च केला होता .

डॉ आत्माराम यांनी आपली मुलगी  अना हिला १८७६च्या सुमारास विलायतेस पाठविले होते. १८७८ च्या सुमारास ती भारतात परत आली. अना ही  दिसावयास अतिशय सुंदर होती.आणि रूपसौन्दर्याबरोबर तिला विलक्षण बुद्धिमत्तेची दैवी देणगी मिळाली होती. साहित्य , संगीत आणि वादनकला या विविध क्षेत्रात ती पारंगत होती.तिचे इंग्रजी भाषेवर प्रभुत्व होते.ह्याशिवाय तिला फ्रेंच ,जर्मन आणि पोर्तुगीज ह्या भाषा अवगत होत्या आणि विशेष म्हणजे तिच्या दिसण्याप्रमाणेच तिचे बोलणे हे ही  अतिशय कोमल  होते . कोमल , तरल , स्वप्नमयी प्रवृत्तीची ही मुलगी बालकवींच्या " फुलराणी "सारखीच असावी. तिच्या सहवासात एखादी व्यक्ती अगदी अल्पक्षण का असेना , आल्यानंतर  आल्हादून जाई .त्यामुळे तिचा सहवास मिळालेल्या व्यक्तींना ती "आल्हादिका "वाटत असे. १८७८ साली उच्च शिक्षणानंतर ती विलायतेहून परत आली त्यावेळी तिचे वय २२ होते.. ती त्या वेळी अनुरूप अशा सहचराच्या चिरसहवासाच्या सुखासाठी आसुसलेली होती. कोणत्याही तरुण मुलीच्या मनात येणाऱ्या " स्वप्नामधील राजकुमारा "चे तरल स्वप्न तिच्याही डोळ्यात दिसत होते. तिनेच एके ठिकाणी लिहिले आहे की " I used to long and long for a friend in those days " आणि अशा ह्या " स्वप्नील " अवस्थेत असतानाच एके दिवशी १८ वर्षाचा एक कोवळ्या वयाचा , भाववेडा कवी अर्थात रवीबाबू तिच्या जीवनात प्रवेश करता झाला .

रवीबाबू विलायतेला जाण्यासाठी मुंबईत दाखल झाले होते  . रवीबाबूंचे बंधू सत्येंद्रनाथ ठाकूर हे तर्खड कुटुंबाशी अगदी जवळचे . त्यांच्यात असलेल्या स्नेहसंबंधामुळे त्यांनी रवीबाबूंना तर्खड कुटुंबात काही दिवस राहण्यासाठी ठेवले होते. विलायती शिष्टाचार व शैलीदार इंग्रजी संभाषण शिकण्यासाठी त्यांनी तर्खड कुटुंबाची निवड केली.

रवीबाबू हा एक लाजाळू युवक होता. बराचसा अबोल, संकोची प्रवृत्तीचा , काहीसा एककल्ली .आपल्याच विश्वात रमणारा. खोलीचे दार बंद करून एकटाच कसला तरी शोध घेत बसणारा  . असा हा भाववेडा तरुण अगदीच अबोल होता .महाराष्ट्रीय कौटुंबिक वातावरणात तो थोडासा बुजला होता. अना ही तर पाश्चिमात्य संस्काराच्या प्रभावामुळे व शिक्षणामुळे "आल्हादक"व्यक्तिमत्वाची झाली होती. तिला रवीबाबूंचा 'अबोल'पणा आवडला नाही म्हणून की काय एके दिवशी तिने हसत हसत रवीबाबूंच्या खोलीत प्रवेश केला आणि अबोल असलेल्या रवीबाबूला  तिने बोलते केले. त्यांच्या गप्पाटप्पा सुरु झाल्या. रवीबाबूंनी तिला सांगून टाकले की बॅरिस्टर व्हावे म्हणून माझे बंधू मला विलायतेला पाठवीत आहेत पण मला त्यात रस नाही. मी एक पद्यकार आहे . कविता हेच माझे भांडवल आहे . गीत रचना व मनात गुणगुणणे हेच मला प्रिय आहे. त्यातच माझे मन रमते. मी त्यातच आनंद उपभोगतो.

रवीबाबूंच्या ह्या काव्यप्रेमामुळे अना प्रभावित झाली कारण मुळातच ती सुद्धा बालकवींच्या फुलराणीसारखी भाववेडी स्वप्नांतरीताच होती .

एकेदिवशी ती भाववेड्या  रवीबाबूंना म्हणाली .' काव्यमय नांव ठेवण्यास तू पटाईत असशील; तर मग ठेव बघू मला खास सुंदर असं नांव ' लबाड स्मित करणाऱ्या त्या अना ला रवीबाबूंनी एकदम क्षणाचाही विलंब न करता  नांव दिलं "नलिनी ". त्या वेड्या अना ने रवीबाबूंना ते नांव कवितेत गोवून दाखविण्यास सांगितले. रवीबाबूंनी लगेच एक सुंदर कविता रचली .ती कविता लगेच भैरवी रागात गाऊन दाखविली.  

" नलिनी " हे नांव रवींद्रांचे आवडते नांव होते. अनाशी परिचय होण्यापूर्वी त्यांनी रचलेल्या "कविकाहीनी" ह्या काव्याच्या नायिकेचे नांव "नलिनी " आहे. इतरही कवितात  त्यांनी हे नांव अनेकदा वापरले आहे असे दिसते. 

रवीबाबूंचे भावरम्य गीत ऐकल्यानंतर अना उदगारली ," रवीबाबू , तुमचे हे गीत ऐकून मला वाटतं कीं  जरी मी मृत्युशय्येवर पडलेले असले तरी माझ्यात संजीवन संचारेल ".

रवीबाबूंचा अनाशी सहवास वाढत गेला . दोघेही एकमेकांवर लुब्ध झाली .एकदा अना रवीबाबूला म्हणाली ,' किती सुंदर आणि रेखीव चेहरा आहे तुझा ! कधी दाढीने झाकायची लहर आली तर झाकू नकोस हो तो !लोपून जातील त्या सुंदर बाह्य रेषा " . रवीबाबूंनी आपल्या आत्मचरित्रात लिहिलंय ...." It was from her that I first heard praise of my personal appearance- praise - that was often very delicately given ". हा प्रसंग वाचल्यानंतर मनात उगीचच विचार येतो की , रवींद्रबाबूंचा तो दाढी वाढविलेला फोटो पाहण्याची सवय असलेल्या आपल्याला रवींद्रनाथानी  दाढी का ठेवली असावी ?त्यामागे वरील तर कारण असावे का ? ; हा विचार अगदी न कळत माझ्या तरी मनात आला .

रवींद्रांचा आणि अनाचा सहवास लवकरच संपला . रवीबाबू २० सप्टेंबर १८७८ ला विलायतेत निघून गेले. त्यांची आणि अना ची  पुन्हा भेटी झाली नाही. अना चा विवाह एका पाश्चिमात्य युवकाशीच झाला . अना ची आणि  रवीबाबूंची पुढे कधीच गाठभेट पडली नाही का ? ह्या प्रश्नाला उत्तर सापडत नाही. .. परंतू रवींद्रांची  ही नलिनी त्यांच्या काव्यात सर्वत्र संचार करताना दिसते आणि अना ही  सुद्धा रवीबाबूंचे ते गोड नांव " नलिनी ( lotus  flower ) धारण करताना आढळते. 

अना बद्दल लिहिताना रवींद्रनाथ एकेठिकाणी म्हणतात ... " चारुता आणि आल्हादकता  ह्यांचे सुंदर मिश्रण तिच्या स्वभावात आढळते तिचे वर्णन एकाच शब्दात करावयाचे झाले तर ते " आल्हादिका " ह्या शब्दात  करता येईल ".

म्हातारपणी रवींद्रनाथ संभाषणाच्या ओघात दिलीपकुमार रॉय ह्यांना भावार्द स्वरात म्हणाले , " मी अना ला  कधीही विसरलो नाही . तिच्याविषयी हलका उदगार माझ्या तोंडून कधीच निघाला नाही . तिच्या माझ्यावरील प्रेमास एखादे सवंग संबोधन ( Light lable ) लावून मी त्याचा अपमान करूच शकत नाही. नंतरच्या आयुष्यात संवेदनेच्या अन जाणिवेच्या छायाप्रकाशाच्या लीला मी पुष्कळ  पाहिल्या . एक गोष्ट मात्र निश्चित आणि ती मी अभिमानाने सांगतो की स्त्री प्रेमास मग ते कसेही असो चुकूनही कधी कमी लेखले नाही. मी त्याबद्दल सदैव कृतज्ञ आहे. त्याला स्नेह म्हणा , प्रेम म्हणा , प्रीती म्हणा - मी ते मला मिळालेले वरदान असेच मानीत आलो आहे . स्त्रीने केलेले हे प्रेम नेहमी माझ्या मनांत फुलांचा अनमोल सडा घालून जाते . त्यातील मुग्ध भावनांच्या सिंचनाने  मनांत स्वप्नरूपी पुष्पे राशीराशीने उमलतात " 

( पूर्वप्रसिद्धी : दै . मराठवाडा २१ ०७ १९७४ ) 

स्मरणातील नाट्यप्रयोग /चित्रपट

अस्तु : म्हातारपणची शोकांतिका 

काही दिवसापूर्वीच Being Mortal हे अतुल गवांडे ह्यांचे ‘म्हरातारपणाचं  जगणं’ ह्या विषयावरचं पुस्तक वाचलं आणि गेले कित्येक दिवस म्हातारपण आणि वृद्धाश्रम  ह्या विषयाचा भुंगा पाठीमागे लागला. काल “ अस्तु “ हा ह्याच विषयावरचा मराठी चित्रपट पाहिला. डिसेंबर २०१३ चा हा चित्रपट . दोन राष्ट्रीय पुरस्कार आणि अनेक पुरस्कार प्राप्त झालेला . मुंबईत आतां चित्रपटगृह मिळाले. फारच थोड्या ठिकाणी चालू आहे .मुद्दाम जिथे चालू आहे तेथे जाऊन पहावा लागतोय. तिकडे सलमान खानचा चित्रपट ५०० कोटीचा गल्ला मिळवतोय आणि इकडे ह्या सुंदर चित्रपटाला १०० म्हातारी डोकी काठी टेकवत येत आहेत . कोण पहाणार? शरीराने जिवंत पण मनाने मेलेल्या असलेल्या (स्मृतीभंश झालेल्या )  एका म्हाताऱ्याची शोकांतिका ? 

म्हातारे होणं ( Ageing ) मोठं कठीण असतं .परावलंबी असलेलं म्हातारपण अधिक कठीण असतं . आपण धडधाकड राहून निवृत्तीनंतरचं शांतपणे सुखाने जगणं वेगळं आणि स्मृतीभंश होऊन म्हातारपण जगणं अधिक कठीण . ती एक शोकांतिकाच असते. आपल्या मुला-मुलीनी ह्या शोकांतिकेला बरोबर घेऊन आणि स्वीकारून कसं जगायचं ? हा खरा प्रश्न आहे . त्यांच्याकरिता हे महाकठीण काम आहे . संवेदनशील मुलामुलींना ते अधिक त्रास देणारं आहे. 

एक बुध्दिमान संशोधक प्राध्यापक . संपूर्ण जीवन रसरसून जगलेला . दोन मुलीना जेवढे देता येईल तेवढे देऊन सुखी शांत जगणारा हा म्हातारा. अल्झायमरसारख्या रोगामुळे लहान मुल झालेला . शरीराने जिवंत पण मनाने मेलेला . अशा ह्या मुलाला सांभाळणारी त्याची मुलगी आणि तिचा डॉक्टर जावई. आपण असताना आपल्या वडिलांना वृद्धाश्रमात कशाला ठेवायचे ? असा विचार करून वडिलांचीच आई झालेली ही मुलगी संवेदनशील मनाची असल्यामुळे खूप काही सहन करीत वडिलांचे सर्व काही करीत असते आणि एक दिवस तिचे हे म्हातारे वडील नाहीसे होतात . त्यावेळी तिची जी अवस्था झाली आहे त्याची  गोष्ट सांगणारा हा चित्रपट. माणूस संवेदनशील असला की त्याची जी फरफट होते ते आपण अनेक कुटुंबातून पहात असतोच. तिची धाकटी बहिण. दूर राहणारी . Intimacy at a distance असा Rational विचार करणारी आणि स्वतःच्या करिअरमध्येच रमलेली . दूर असलेल्या मुलीला मात्र असे वाटत असते की बाबांचे प्रेम जवळ असलेल्या मुलीवरच अधिक आहे . अनेक कुटुंबात असे प्रकर्षाने जाणवते . ते कौटुंबिक ताणतणाव सर्वत्रच दिसून येतात. 

म्हाताऱ्या मंडळीकडे सुखाने जगण्यासाठी पैसा आहे , घर आहे. तरीपण अधिक म्हातारे होणं आणि कसल्याही प्रकारचे पंगुत्व येणे हे आपल्या अपत्यासाठी त्रासदायक आहेच. आपल्याला लहान मुलासारखं जपताना त्यांना बरेच काही सहन करावे लागते. ती मुलं अधिक संवेदनशील असतील तर त्यांचा अधिक कोंडमारा होत असतो. त्यांच्या जगण्याच्या वेगात आपण एक अडथळाच असतो. असे होणे फार क्लेशकारक असते. आपल्याकडे वृद्धाश्रम इतके चांगले नाहीत. Assisted Living हा प्रकार फारसा उपलब्ध नाही. 

आपण ज्या वडिलावर प्रेम करतो आणि त्यांना सांभाळतो ते वडील ( अप्पा) आपल्याला साधे ओळखत नाहीत हे दु:ख फार मोठं आहे . त्या मुलीची ( इराची) भूमिका  इरावती हर्षे ह्यांनी फार सुंदर केली आहे . मनाला चटका लावून देणारी ही भूमिका पहाण्यासाठी तरी हा चित्रपट एकदा पहावा. वडिलांची भूमिका करणारे मोहन आगाशे म्हणजे डॉ लागू नंतरचे नटसम्राट . अतिशय सुंदर भूमिका करणारे . त्यांची ही भूमिका पाहिल्यानंतर असे म्हातारपण आपल्या वाटेला येऊ नये असा विचार अनेकदा डोक्यात येतो आणि मग आपल्या डोक्यातून जातच नाही. अर्थात हे आपल्या हातात नसते. जावई ( मिलिंद सोमण ) आणि धाकटी मुलगी ( देविका दप्तरदार ) ह्यांच्या भूमिका उल्लेखनीय आहेत. अमृता सुभाष पारितोषिक विजेती आहेच. तिच्या भूमिकेतील 'माणूसपण' कायम लक्षात राहतं. चित्रपट अस्वस्थ करणारा आहे

मग्न तळ्याकाठी

'वाडा चिरेबंदी' नंतरचा दुसरा भाग 'मग्न तळ्याकाठी' चा देखणा नाट्यप्रयोग पाहिला . हे नाटक अधिक कसदार आणि काव्यात्म आहे . ह्या  नाटकात निसर्गकविता ( नाट्यकाव्य ) आहे . विश्व निर्मिती करणारा कोण हा निर्माता ? ह्या संबंधीचे  थोडेसे गूढ चिंतन आहे .
वाडा चिरेबंदी आहे कारण कॊटुंबिक नात्यात घट्ट वीण आहे .Intimacy at a Distance असे ज्याला म्हणतात त्याचे उदाहरण म्हणजे हे कुटुंब .
महेश एलकुंचवार हा मराठी नाट्यसृष्टीला लाभलेला  जबरदस्त नाटककार आहे . चंद्रकांत कुलकर्णी ह्यांनी आपला दिग्दर्शनाचा ठसा उमटवला असून आपले श्रेष्ठत्व सिद्ध केले . सगळे कलाकार ह्या नाटकामुळे अधिक लोकप्रिय होतील ते त्यांच्या कलागुणांमुळे . त्यांनी ह्या नाटकाचे सोने केले आहे . एक कायमचा लक्षात राहणारा नाट्यप्रयोग .

बायोस्कोप 

आज' बायोस्कोप'  हा चित्रपट बघितला . एक वेगळा प्रयोग . चार कथा नि चार कविता . काव्यामुळे चित्रपटाला उंची गाठता आली.' बैल 'सर्वात प्रभावी.मंगेशचा  अभिनय A1 .शेतकरी  आत्महत्या हा विषय खूप प्रभावीपणे हाताळला आहे . गुलजार ह्यांच्या शायरीमुळे  आशय प्रेक्षकापर्यंत पोहोचतो. मोठ्या कलावंत मंडळींचे  उतारवय बहुधा  असेच असते ' मित्रा  ' हा वेगळा विषय तसा सुन्न करून सोडतो .शेवटी असेही आयुष्य काही जणांना लाभते . 'काऊ ' मधील नायक कुशल एकदम प्रभावी नट . फार छान भूमिका केली आहे.

MADAARI


मी सलमान खान आणि शाहरुख खानचा चाहता कधीच नव्हतो . इरफान खान हा सगळ्यात गुणी नट आहे असे माझे मत आहे . त्यामुळेच  'मदारी ' हा चित्रपट आवर्जून पाहिला . सामाजिक - राजकीय भाष्य असलेला हा निशिकांत कामत ह्यांचा चित्रपट निश्चितच बघण्यासारखा आहे . ह्यातील भाष्य असलेला भाग लोकसभेत / राज्यसभेत दाखवावा आणि त्यावर चार तास चर्चा व्हावी अशी वेगळी सूचना करावीशी वाटते . अर्थात हे शक्य नाही, हे  माहित आहे . किमान ह्या राजकीय नेत्यांनी हा सिनेमा एकत्र पाहावा . ते सभागृहातून बाहेर येतील तेव्हा त्यांचे चेहरे आपण पाहावेत . ही कलाकृती त्यांना अंतर्मुख करेल तर बरे होईल . आपण सामान्य नागरिक तर हतबल असतोच . अजून किती वर्षे जातील आणि हे सुधारेल हे सांगणे कठीणच आहे .
'ते जेव्हा द्वेष करतात तेव्हा चालते पण आम्ही जेव्हा द्वेष करतो ,ते मात्र चालत नाही ' , असे अनेक विश्लेषणात्मक संवाद चित्रपटात आहेत .
This is a provocative piece of political cinema . एका सामान्य मध्यमवर्गीय माणसाची शोकांतिका असलेला हा चित्रपट डोळ्यात पाणी आणतो. किडलेल्या राजकीय व्यवस्थेची चीड येते.

CODE मंत्र 



Code "मंत्र " हे एक जबरदस्त नाटक .खुर्चीला खिळवून टाकणारा नाट्यप्रयोग  .उत्तम संवाद असलेले नाट्यलेखन , लष्करी जीवनातले  अनोखे नाट्य , उत्सुकता निर्माण करणारी सुरुवात ,विलक्षण चटका लावणारा शेवट , सीमेवरील लष्करी छावणीचे नेप्प्थय , कोर्ट मार्शल रूममधील दोन वकिलांची  केस जिंकण्यासाठी  चाललेली  धडपड  हे सारे काही असलेले  हे  नाटक .दिग्दर्शन  अभिनय ,संगीत आणि नेपत्थ्य ह्या कशातही थोडीही कसूर नसलेले रहस्यपूर्ण नाटक .
लष्करी जीवनात शिस्त आणि कर्तव्य ह्या गोष्टीला सर्वात जास्त महत्व असते . कर्तव्य आणि कर्तव्याचा अतिरेक या मधली पातळ सीमारेषा दाखविणारे हे नाटक . मानवी हक्कासाठी लढणाऱ्या एका वकिलाला जी झुंज द्यावी लागते त्याचेच हे नाट्य आहे असे वाटत असते व ते पहिल्या अंकात  काहीसं एकांगी वाटू लागते . सीमेवर लढणाऱ्या लष्करी अधिकाऱ्यावर अन्याय करणारे वाटते .पण जेव्हा कोर्ट मार्शल समोर तो लष्करी अधिकारी जी साक्ष देतो तेव्हाचा सीन आणि त्याचे वक्तव्य आपल्याला खाड्कन जागे करते . आपल्याला जाणीव करून देते की आपण सुरक्षित जीवन जगतो आहोत ते ह्या सैनिकांमुळे . भारतीय लष्करात  Code मंत्र पद्धत अस्तित्वात नसली तरी काही लष्करी अधिकारी कर्तव्याचा अतिरेक करतात  व  त्यामुळे जे घडू नये ते घडते आणि विनाकारण मनुष्यहानी होते व मानवी हक्काची नुसती पायमल्लीच होत नाही तर जीवितहानी होते . ते  दाखविणारे असे हे नाटक .जबरदस्त नाट्य असलेली कलाकृती . एकदा तरी बघण्यासारखी.

भाई चा उत्तरार्ध

'भाई ' चा उत्तरार्ध आज संध्याकाळी ६ चा शो-  बिग  सिनेमा  संगम , अंधेरी  येथे पाहिला . मोजून १६ प्रेक्षक होते . पहिल्या भागावर लोकसत्तेतील लेखामुळे परिणाम झाला  होता . टीव्ही चॅनेल्सवर उलटसुलट चर्चा झाली . दुसऱ्या भागाकडे प्रेक्षक वळलेच नाही असे दिसते . मिडीयाचा असा परिणाम होतो आणि चित्रपट डब्यात जातो . मीडियावर फारसा विश्वास ठेऊ नका .
हा चित्रपट मला तर आवडला . ज्यांनी पुलंना पाहिले आहेत ,त्यांना ऐकले आहे ,त्यांचे साहित्य वाचले आहे, त्यांना  ह्या चित्रपटातून पुलं सतत भेटत राहतात , त्यांचे संवाद  आपल्या कानांत घुमत राहतात , त्यांचे गाजलेले विनोद  आपल्याला हसवत राहतात .  ' आहे मनोहर तरी ' ह्या त्यांच्या पुस्तकातील सुनीताबाई  आणि पुलं सतत भेटत राहतात . पुलं आणि त्यांचे गायक मित्र - कुमार गंधर्व ,वसंतराव देशपांडे आणि भीमसेन जोशी  चित्रपटातील संगीत मैफलीतून भेटतात आणि त्या सर्वांच्या  अजरामर गाण्यामुळे आपण मंत्रमुग्ध होतो . आपण ती गाणी असंख्य वेळा ऐकलेली असली तरी ह्या मंडळींच्या एकत्र मैफलीची आपल्याला नुसती ऐकीव माहिती असते . त्यांच्या ऋणानुबंधाच्या गाठी ह्या संगीतामुळेच पडल्या  होत्या .त्यांचे  ते  विलक्षण मैत्री असलेले लोभस चित्र आपल्या डोळ्यासमोर दिसते . ह्या चित्रपटातील प्रत्येक फ्रेम खूप काही सांगून जाते . बाबा आमटे ह्यांच्या आनंदवनात  रमणारे  पुलं बघताना  आपल्याला त्यांचे मोठेपण जाणवत राहते.  पुलं हा  नुसता विनोदाचा बादशहा नाही  तर 'देणार्याने देत जावे ' हे  सांगणारा  महामानव आहे . मध्यांतर होण्यापूर्वी असलेले  ते प्रसंग  नकळत  आपल्या डोळ्यात पाणी आणतात. आणीबाणीतील पुलं आपल्याला माहित आहेतच.   पहिला ' महाराष्ट्र भूषण ' हा राज्य पुरस्कार ज्यांनी त्यांना दिला त्यांचे  त्या मागचे नंतरचे राजकारण आपल्यात विलक्षण  चीड निर्माण करते . पण  पुलं ह्या माणसाची मान कशी ताठ होती ह्याचे दर्शन आपल्याला अधिक आनंद देते .
हा चित्रपट अवश्य पहा . हा एक सुंदर चित्रपट आहे . उत्तरार्ध मला अधिक आवडला . सर्वच कलाकारांचे काम अप्रतिम .पुलंसाठी  पहा  पण ह्या  सर्व कलाकारासाठी  अवश्य पहा . पुलं च्या चित्रपटासाठी   रिकाम्या खुर्च्या  पाहतांना मला थोडं वाईटच वाटलं .

'आहे मनोहर तरी' मधील पु ल आणि आपण पाहिलेले , ऐकलेले आणि आपल्याला समारंभातून दिसलेले पु ल थोडेसे वेगळे आहेत. तसेच मांजरेकर दिग्दर्शित 'भाई 'मधील पु ल अनेक बाबतीत वेगळे आहेत . 'भाई 'मधील संवाद रत्नाकर मतकरी ह्यांचे आहेत .त्यांनी पु ल ना जवळून बघितले असेलच .म्हणूनच पटकथाकार गणेश मतकरी ह्यांनी मांजरेकर ह्यांना रत्नाकर मतकरी ह्यांच्याकडून संवाद लिहून घेण्यास  सांगितले असावे. मांजरेकर ह्यांनी त्यांचे स्वातंत्र्य वापरले असेलच. शेवटी सिनेमाच्या गुणदोषात सर्वच थोडेबहूत जबाबदार आहेत. शेवटी हा सिनेमा त्या सर्वानी मिळून तयार केला आहे. प्रेक्षकांनी ज्याचेत्याचे पु ल शोधावेत .

मुकुंद संगोराम हे चांगले कला समीक्षा करणारे लेखक आहेत. आजचा लोकसत्तेतील त्यांचा ' भाई : पुलंचे भंपक चित्रण ' हा लेख वाचला. त्यांची टीका मला तरी चुकीची वाटते. सिनेमा भंपक नाही. तो बघण्यासारखा आहे. असामान्य माणसेही रोजच्या जीवनात तशी सामान्यच असतात.पुलंचं  ' आहे मनोहर तरी ' असं जे वर्णन सुनीताबाईनी  केलं आहे ते खरं असलं तरी त्यामुळे पुलंचे मोठेपण कमी होत नाही. पु लं च्या जीवनाची विविध रूपे पहायला मिळतात. त्यांच्या आयुष्यातील दु:खद घटना मनाला चटका लावून जातात. हा सिनेमा भंपक मुळीच नाही. असे हेडींग देउन सनसनाटी निर्माण करण्याचा हा प्रयत्न वाटतो.

बायोपिक चित्रपटात असे होत रहाणारच.
आत्मचरित्रात तरी सगळे कुठे खरे असते.

खरं म्हणजे अनेक नावाजलेले कलाकार हे दारू पिल्यानंतर अधिक खुलतात . त्यांच्या संगीत मैफिली त्यानंतर अधिक रंगतात. ह्याची अनेक उदाहरणे माहितीची आहेत. बायोपिक सिनेमात ह्याचा खुबीने वापर करणारे दिग्दर्शक गल्ला भरण्यासाठी ह्याचा उपयोग करून घेतात असे म्हणणे तसे चूकच आहे.

दोन स्पेशल

ह मो मराठे ह्यांची ' एका निष्पर्ण  वृक्षावर भर दुपारी ' ही कादंबरी खूप वर्षापूर्वी वाचली होती . वेगळी होती. तशी निराश आणि दु:खी करणारी .  त्या नंतर त्यांच्या काही कथा दिवाळी अंकातून वाचल्या होत्या. खूप वर्षांनी त्यांच्या ' न्यूज स्टोरी ' ह्या कथेवरून क्षितीज पटवर्धन ह्यांनी ' दोन स्पेशल ' हे नवे नाटक रंगमंचावर आणले . ते सध्या गाजते आहे . १६ पुरस्कार मिळाल्यामुळे प्रेक्षक नाटक पाहायला येऊ लागले आहेत . नाट्यनिर्मिती छान . कलाकार मन लावून काम करणारे . जितेंद्र जोशी आणि गिरीजा ओक गोडबोले ह्यांचा अप्रतिम अभिनय . जितेंद्र जोशी ह्यांची सहनिर्मिती . दोन जीवांच्या संवादावर चाललेले नाटक. दोघेही पत्रकार . एकाच वर्तमानपत्रात काम करणारे . दोघांचे एकमेकावर प्रेम . नियतीमुळे घटना घडत जातात आणि ते एकमेकांच्या आयुष्यातून नाहीसे होतात . पुन्हा काही वर्षांनी ते समोरासमोर येतात तेव्हा एकदम वेगळेच असतात . परस्पर विरोधी . असहाय . आयुष्याचे भजं असं होतं . हे असं कां होतं ?, काहीच माहित नाही . बहुधा त्याला नियती असे म्हणतात. माणसाचं आयुष्य फार कमी वेळा आखीवरेखीव असतं . त्यामुळेच अशी दोन जीवांची वेगळी गोष्ट पाहायला मिळते . तशी दु:खदायक . निराश करणारी.
पत्रकारितेत असलेला हा नायक . कोणताही दबाव न मानणारा . निर्भीड . पैश्याने विकत न घेता येणारा . संवेदनशील मनाचा . आपल्यापरीने लढणारा . न वाकणारा. आज असे पत्रकार फार थोडे . आजच्या च्यानेल्च्या दुनियेत कोट्याधीश झालेले पत्रकार पाहीले म्हणजे  हा पत्रकार आणि त्याचे असहाय जीवन मनाला निराश करून जाते . पब्लिक रिलेशन ऑफिसर असलेली नायिका काय काय करते आणि तिचे जगणं कसं तिचं रहात नाही. असहाय जगणारी ही स्त्री .
लेखक - नाटककार ह्या दोघांची गोष्ट संवादातून चांगली सांगत जातात. कलाकारांच्या अभिनयामुळे आपण ती शेवट पर्यंत पहात जातो . एक चांगला नाट्यानुभव. आनंद देणारा नसला तरी अंतर्मुख करणारा . प्रेक्षक प्रतिसाद देत आहेत हेच ह्या नाटकाचे खरं यश .
खरं म्हणजे मराठी नाटकाचे आजचे प्रेक्षक हे जेष्ठ नागरिकच . कलाकार तसे तरुण . आणि प्रेक्षक वय झालेले. हा प्रेक्षक वर्ग अधिक वयाचा झाला की मराठी नाटक बंदच पडेल असे दिसते .

कार्यकर्ते

माझा अतिशय जिवलग मित्र आहे . सध्या तो सुप्रीम कोर्टात वकिली करतोय . आम्ही बी.एस्सी .ला बरोबर होतो . शेवटचा गणिताचा पेपर होता  . त्याने ४० मार्क मिळतील एव्हढा पेपर सोडवला आणि तो वर्गातून बाहेर पडला . त्याला एव्हढी घाई कसली होती ? त्याला  पुण्याला रास्वसंच्या उन्हाळी शिबिराला जायचे होतं . संध्याकाळी तो तेथे थेट  जाऊन हजर . पुढे तो  पूर्ण वेळ प्रचारक झाला  . तो गेला थेट आसाम आणि बंगालमध्ये . नंतर २ वर्षांनी  परत आला .मुंबई विद्यापीठात एल.एलबी झाला  .नंतर एल.एलएम केलं . विद्यापीठात अभाविपतर्फे  निवडणूका लढविल्या  . मुंबई विद्यापीठ विद्यार्थी संघटनेची निवडणूक जिंकली . अनेक वर्षे संघटन काम केलं . सध्या दिल्लीत स्थायिक आहे . त्याच्या घरी कार्यकर्ते नेहमीच असतात . त्याला कोणतेही पद सहज मिळू शकले असते . पण तो कायम कार्यकर्ता . सतरंज्या उचलण्यापासून खटले चालवण्यापर्यंत सगळी कामे करणारा . मी त्याचा कायमचा टीकाकार . त्यावर तो नुसता हसणारा . मैत्री जपणारा . हा हे सर्व का करतो ?,ते मला आजपर्यंत कधीच समजले नाही .
दुसराही  असाच एक मित्र . इंजिनिअर झाल्यावर घर सोडले .गुजरातमध्ये संघ प्रचारक झाला  . तेथून तो गेला अमेरिकेत . एम.एस. नंतर तेथेच विश्व हिंदू परिषदेचा कार्यकर्ता झाला .काहीवर्षांनी भारतात परत आला . आसाम - अरुणाचल मध्ये पूर्णवेळ कार्यकर्ता होता . त्याने  विविध प्रकारची कामे केली  . त्याचे नांव कुठेही येत नाही . सध्या तो  दिल्लीत मुख्य कार्यालयात असतो म्हणे .४० वर्षात भेटला नाही . घर सोडल्यापासून  तो घरी फिरकलाच नाही .
हे कार्यकर्ते पाहिले म्हणजे काँग्रेसयुक्त भाजपचा संताप येतो . अशी असंख्य धडपडणारे कार्यकर्ते कुठेत आणि ह्यांचे आजचे नेते कुठेत ?
मी जी दोन उदाहरणे दिली आहेत त्यांची कसलीही अपेक्षा नसते . त्यांची मानसिक जडणघडण तशीच आहे . त्यांची कार्यक्षमता , बुद्धिमत्ता आणि संघटन कौशल्य पाहिल्यानंतर इतर नेते आणि चमकोगिरी करणारे पुढारी ह्यांना जे अवास्तव महत्व मिळते आहे , ते योग्य नाही . ह्यासाठी हा उल्लेख केला .
असे अनेक कार्यकर्ते आहेत . त्यांचा भ्रमनिरास येत्या काळात होण्याची शक्यता आहे .
राष्ट्रसेवादलातही माझे काही मित्र होते. त्यांनी खूप काम केलं होतं . प्रसिद्धीच्या झोकात काहीजण होते. आजही आहेत. पण त्यांच्या मर्यादा दिसून येतात. जनता राजवटीत सत्तेच्याजवळ काहीजण होते.
मी ह्या दोन्ही संस्था शाळा कॉलेजात असताना जवळून पाहिल्या . मग लक्षात आलं , हे आपले काम नोहे . मी अध्ययन , अध्यापन आणि संशोधनात रमलो . नंतर योगायोगाने उद्योगात प्रवेश केला.

चित्रकुटला नानाजी देशमुखांनी जे उच्च विद्याविभूषित कार्यकर्ते जमा केलेत ते कार्यकर्ते म्हणजे Unsung Heroes आहेत . ( This was my comment on status of  DrSubodh Naik . I am reproducing it. )
I think many sincere & committed karyakarta meet the same fate regardless of their ideology. Right from Sena(s), Samajwadi, Rashtra Seva Dal, Communists. All these organizations got power  by the hardwork of such unsung heros. They did not get anything.
Comments on my Facebook Post:
Sharad Marathe -
On different note, even noted Bhai and Mafias also owe their fame to small group of commited goons who virtually deserted their families to work for 'boss'. I know many examples where such goons got killed in encounter, mother or sisters are doing petty work including selling their own body and fortune of 'boss' flourished many fold including MLA and educational institutions. Now for boss, it is below dignity to show the solidarity with old comreds family.
Lalit Pathak
अरे मिञाबद्दल इतके चांगले मत वाचून मन सुखावले.पण नको असलेल्याना पद देणे ही कॉग्रेस ची संस्कृती  इथे रूजत आहे. ह्याचे दुःख होते.
Shard Marathe
पूर्वी लढायांमध्ये शत्रूपक्षांचे मोठमोठे दरवाजे तोडण्यासाठी हत्तींना धडका द्यायला लागायच्या. नंतर असे करता येऊ नये म्हणून दरवाजांवर मोठमोठे टोकदार खिळे लावले जाऊ लागले. हत्ती मूल्यवान, मग नुकसान कमी होण्यासाठी दरवाजांवर उंट उभे करायचे म्हणजे धडक दिल्यावर हत्तीला इम्पॅक्ट कमी व्हायचा. युद्ध जिंकल्यावर मेलेल्या उंटांची आठवण कोणाला पडलीय?
Sandeep Godbole
ढाल आणि तलवार यातील फरक. दोघांचे टीमवर्क असते पूरक आणि प्रेरक.
Mandar Deodhar
खरे आहे. कॉंग्रेसयुक्त भाजपा हा medium term अथवा long term मध्ये फारच वाईट पर्याय होणारे हे नक्की. गेल्या एका पिढीने अक्ख आयुष्य खर्च करून भाजपला सत्ता आणून दिलीये. जर सत्ता उद्याही हवी असेल तर आजचा कार्यकर्ताही तसाच हवा, पण त्याच्या डोक्यावर तुम्ही बाहेरून आयात केलेली धेंड बसवलीत तर पुढे काय होईल हे त्यांनाच कळायला हवे. बघू, कधी कळेल ते .